Posiedzenia niejawne niejako „z automatu” – nadchodząca zmiana KPC

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego, w części odnoszącej się do tzw. posiedzeń niejawnych, wejdzie w życie dnia 1 lipca 2023 r. Pod lupę należy wziąć w szczególności art. 148¹ § 3 k.p.c. Na pierwszy rzut oka porównując dotychczasowe brzmienie tego przepisu z brzmieniem jakie nada mu ustawa nowelizująca, zmiana może sprawiać wrażenie kosmetycznej. Nic bardziej mylnego!

Niezmienny pozostanie art. 148¹ § 1 k.p.c., którego treść brzmi:

„Sąd może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany uznał powództwo lub gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów, w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna – mając na względzie całokształt przytoczonych twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych –
– że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne”.

Zmiana będzie zaś dotyczyć § 3 omawianego przepisu, którego aktualna treść brzmi:

„Rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest niedopuszczalne, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złożyła wniosek o przeprowadzenie rozprawy, chyba że pozwany uznał powództwo”.

Wskutek nadchodzącej nowelizacji, § 3 omawianego przepisu, nadana zostanie nowa treść:

„Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli strona w pierwszym piśmie procesowym złożyła wniosek o wysłuchanie jej na rozprawie albo przepis szczególny przewiduje taki obowiązek, chyba że pozwany uznał powództwo”.

W treści uzasadnienia projektu ustawodawca wskazuje, iż celem nowelizacji jest zniesienie barier jakie powstają w związku z możliwością wyrokowania na posiedzeniu niejawnym. W wielu wypadkach strona wnosi o przeprowadzenie rozprawy pod jej nieobecność, nie dlatego że co do zasady chce aby rozprawa została przeprowadzona, ale dlatego, aby uniknąć negatywnych następstw, jakie ustawa wiąże z jej niestawiennictwem. Tym samym jest konieczna zmiana formuły określającej przesłanki uniemożliwiające rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym w taki sposób, aby odnosiły się one wyłącznie do sytuacji, gdy strona rzeczywiście pragnie być wysłuchana na rozprawie.

Trzeba wyraźnie podkreślić, iż regulacja w dotychczasowym brzmieniu pozostawiała uznaniu Sądu, czy w danej sprawie rzeczywiście nie jest konieczne przeprowadzenie rozprawy, przy jednoczesnej konieczności oceny całokształtu przytoczonych przez strony twierdzeń i zgłoszonych wniosków dowodowych. Na skutek nadchodzącej nowelizacji, w sytuacji niezłożenia przez stronę w pierwszym piśmie procesowym wniosku o jej wysłuchanie na rozprawie, zastosowanie znajdzie swego rodzaju automatyzm.

Zmiana ta wywołała niemałe kontrowersje w świecie prawniczym. Wielu przedstawicieli tej dziedziny skomentowało ją jako „zamianę sądów w urzędy”. Co więcej, nieprzychylne stanowisko w tym zakresie zajęło również Stowarzyszenie Adwokackie Defensor Iuris, wskazując na odstępstwo od zasady rozpoznania sprawy na rozprawie. Źródłem tej zasady jest art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji RP oraz
art. 6 ust. 1 Konwencji z 4.11.1950 r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Faktem jest, iż zasada jawności postępowania nie ma charakteru wyłącznego, niemniej jednak idea nowelizacji jaką jest szybkość rozpoznania sprawy, bez wątpliwości nie może stanowić jednej z wartości, na rzecz której można poświęcić ochronę praw podmiotowych.

Należy również zwrócić uwagę na nowy przepis art. 505^1a k.p.c., który zawiera wyłączenie dotyczące stosowania przepisu art. 148¹ § 3 k.p.c. w tzw. sprawach mniejszej wagi. Powyższe oznacza, że w postępowaniach uproszczonych, gdy wartość przedmiotu sporu będzie niższa niż 4 tys. zł, sprawa będzie z automatu rozpoznawana na posiedzeniu niejawnym. Ośrodek Badań Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych słusznie zauważył, że sama niska wartość przedmiotu sporu nie może wpływać na obniżenie standardu udzielanej ochrony prawnej.

Nowelizacja w omawianym zakresie spotkała się także z krytyką ze strony wielu sędziów, którzy wprowadzenie do procedury cywilnej zasady rozpoznawania spraw na posiedzeniach jawnych jedynie „na wniosek” oceniają jako odwrócenie konstytucyjnej zasady jawności postępowania. Wiąże się to niejako z przekształceniem pracy sędziego w urzędnika, który zamiast wysłuchać stanowiska strony podczas rozprawy, zwłaszcza w sprawach o eksmisję, rodzinnych, czy opiekuńczych, wyda rozstrzygnięcie na posiedzeniu niejawnym, pozbawiając tym samym stronę faktycznej możności obrony jej praw.

Pomimo, iż omawiana nowelizacja budzi uzasadnione wątpliwości środowisk prawniczych, tak naprawdę dopiero praktyka stosowania prawa pokaże w jaki sposób przedmiotowa zmiana przepisów wpłynęła na możliwość uzyskiwania należytej ochrony prawnej w postępowaniach sądowych. Jak się wydaje, najbardziej narażone na negatywne konsekwencje wynikające z niezłożenia w terminie wniosku o wysłuchanie mogą ponosić osoby występujące w sprawach sądowych bez profesjonalnego pełnomocnika i nie zdające sobie sprawy, że bez stosowanego wniosku zawartego w pierwszym piśmie procesowym ich sprawa zostanie rozstrzygnięta zza biurka sędziego bez możliwości przedstawienia własnych twierdzeń i argumentacji na rozprawie.